Ախթալայի պարսպապատ վանական համալիրը հիմնադրվել է 10-րդ դարում: Այս հուշարձանախումբը հայկական, վրացական ու բյուզանդական ճարտարապետության ներդաշնակ միահյուսումն է: Այն Հայաստանի ուղղափառ վանքերից է, որի կառուցումը համընկնում է Հասայատանի Վերածնության շրջանի հետ` մի քանի դար առաջ անցնելով եվրոպականից:

Օձունի վանքը մեր պատմաճարտարապետական գոհարներից է: Ըստ ավանդության հիմնադրվել է մ.թ. 1-ին դարում՝ Թովմա առաքյալի կողմից, որը եկեղեցու վայրում օծել է քահանաների ու եպիսկոպոսների: Այստեղից էլ առաջացել է Օձուն անվանումը: Ներկայիս եկեղեցու շենքը կառուցվել է 6-րդ դարում,նախկինում՝

4-րդ դարում, Գրիգոր Լուսավորչի ու Տրդատ Գ-ի կողմից կառուցված միանավ բազիլիկ տիպին պատկանող եկեղեցու տեղում:

Արդվիի Սուրբ Հովհաննես վանքը (հիշատակվում է նաև Սրբանես վանք անունով) կառուցվել է VIII-XVII դարերում, որը հայտնի է նաև Սուրբ Հովհաննես կամ Հովհան Օձնեցու վանք անուններով) ներառում է երկու եկեղեցիները, Հովհան Օձնեցու դամբարանը և զանգակատունը, տարածքում կան խաչքարեր, քառակող կոթող, տնտեսական և բնակելի շինությունների փլատակներ:
Վանքային համալիրը կառուցել է Հովհան Օձնեցին (միակ հայ կաթողիկոսը, որ հրաժարվել է կաթողիկոսությունից և զբաղվել շինարարությամբ) 726 թվականին՝ Դվինից վերադառնալուց հետո: Ըստ ավանդության՝ նա ասել է՝ «Սա առա, Դվինը տվի», որտեղից էլ առաջացել է Արդվի անվանումը: Սրբանեսի վանք տանող ճանապարհին ժայռի մեջ երկու գալարվող վիշապ հիշեցնող երկար քարեր կան, որոնցից ջուր է գալիս: Վայրը կոչվում է «Օձի պորտ», իսկ ջուրն ունի բուժիչ հատկություն։
Սրբանեսի վանքը նորագույն պատմության մեջ հայտնի է նաև նրանով, որ այստեղ է նկարահանվել հայտնի հայ ռեժիսոր` Ս. Փարաջանովի «Նռան գույնը» ֆիլմի որոշ տեսարաններ։

Քոբայրավանքը միջնադարյան հայկական վանք է, որը գտնվում է Քոբայր գյուղի մոտ, Դեբեդ գետի ձորալանջին, բարձրադիր ու դժվարամատչելի վայրում։ Այն եղել է գրչության ու մշակութային կարևոր կենտրոն։ Մենաստանը հիմնադրվել է Բագրատունյաց տան Կյուրիկյան ճյուղի Կյուրիկե Բ թագավորի դուստր Մարիամի կողմից 1171 թվականին:

Քոբայրի վանական համալիրի կառույցների ընդարձակումը սկսվում է 12-րդ դարի վերջից 13-րդ դարիսկզբին, երբ վանքը Կյուրիկյաններից անցնում է Զաքարյաններին: Քանի որ Զաքարյաննեըը վրացադավան էին, համալիրի վրա մեծ է քաղկեդոնյան ազդեցությունը: Այնտեղ կարելի է հանդիպել նաև որոշ վրացական արձանագրություններ: Վանքը առանձնանում է նրանով, որ պատերը զարդարված են բազմաթիվ որմնանկարներով, որոնք համարվում են միջնադարյան հայկական մոնումենտալ գեղանկարչության եզակի հուշարձաններից։

Սանահինի վանքի գլխավոր և ամենամեծ շինությունը՝
Սբ Ամենափրկիչ (կաթողիկե) եկեղեցին կառուցել են Աշոտ Գ Ողորմած թագավորն ու Խոսրովանույշ թագուհին 966 թ-ին՝ իրենց Կյուրիկե (Գուրգեն) և Սմբատ որդիների արևշատության համար: Վանական համալիրը ներառում է Սբ Աստվածածին և Սբ Ամենափրկիչ եկեղեցիները՝ իրենց գավիթներով, Սբ Գրիգոր և Սբ Հարություն մատուռները, ճեմարանը, գրատունը, զանգակատունը, Կյուրիկյանների, Զաքարյանների և Արղության-Երկայնաբազուկների տոհմական դամբարանները:

Ըստ ավանդության՝ հոգևոր դպրոցում է աշխատել նաև Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, որի անունով էլ կոչվել է Սբ Աստվածածին և Սբ Ամենափրկիչ եկեղեցիների միջև կառուցված սրահը՝ «Մագիստրոսի ճեմարանը», որը հայկական միջնադարյան աշխարհիկ ճարտարապետության եզակի նմուշներից է:

Հաղպատի վանքը հիմնադրվել է 976թ.-ին, Բագրատունի Աշոտ III Ողորմածի օրոք։ Հաղպատը հայկական միջնադարյան խոշոր վանքային համալիր է (X-XIII դդ.),որը նախկինում գործել է որպես համալսարան։ Այստեղ ուսուցանել են քերականություն, հռետորության, փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն, երաժշտություն և այլ առարկաներ։ Հարձակումներից պաշտպանվելու համար վանքը շրջափակվել է աշտարակավոր պարսպով, ստեղծվել են պաշտպանական հենակետեր, թաքստոցներ և այլ կառույցներ: Համալիրի հնագույն եկեղեցին Ս.Նշանն է, որը կառուցել է Խոսրովանույշ թագուհին` 976-991թթ.-ին։
Մի քանի տարի կրոնավորի սքեմի տակ Հաղպատում է ապրել Սայաթ-Նովան։